IKONOSTAS

Ikonostas (gr. eikón oznaczające obraz oraz stásis, czyli pozycja, umiejscowienie) – ściana z ikonami, która w cerkwi znajduje się między miejscem ołtarzowym (swiatłyszcze, sanktuarium, prezbiterium) i nawą (naos), przeznaczoną dla wiernych. Według nauki cerkwi prawosławnej - sanktuarium jest symbolem nieba, miejsca szczególnego przebywania Boga. Tam kapłan sprawuje Boską Liturgię (prawosławny odpowiednik pojęcia mszy), tam znajduje się tabernakulum (darochranitielnica). Ikonostas wprowadza wiernych w mistykę wydarzeń dziejących się w miejscu ołtarzowym. Wierni mogą spoglądać na wizerunki świętych i proroków w celu lepszego zrozumienia Liturgii, zgodnie z poglądem, że człowiek nie jest w stanie pojąć rozumem dziejących się tam wydarzeń. Ikonostas obrazuje Niebo, którego namiastką staje się Sanktuarium.

Geneza ikonostasu

Pierwotnie elementem rozdzielającym nawę od prezbiterium była balustrada lub krata zwana templonem, potem pojawiły się przyścienne listwy, na których opierano obrazy, później przegroda z luźno rozmieszczonymi ikonami, w końcu szkielet z ozdobnymi ramami, w które osadzone były ikony lub solidna ściana, zespolona konstrukcyjnie z resztą cerkwi. Ostateczna forma ikonostasu ukształtowała się na Rusi na przełomie XIV i XV wieku, skąd następnie wtórnie przedostała się na tereny Mołdawii, Wołoszczyzny, Bałkanów i Grecji.

Układ ikonostasu

Układ ikonostasu jest ściśle określony. Ikony umieszczone są w rzędach, których zazwyczaj jest pięć. Każdy rząd (jarus) ma swój układ ikon i swoje znaczenie.

I. Ikony namiestne i wrota
PD – Predelle;
CW – Carskie wrota;
Z,E – Zwiastowanie, Ewangeliści ( często Zwiastowanie umieszczane jest pomiędzy Ewangelistami)
Wpn, Wpd – Diakońskie wrota północne, południowe;
N1 – najbardziej czczony lokalny święty;
N2 – M.B. Hodegetria (M.B. z Dzieciątkiem) lub Eleusa (M.B. pochylająca głowę, aby przytulić swój policzek do policzka Syna);
N3 – Chrystus Nauczający;
N4 – Ikona chramowa – patron cerkwi.

II. Rząd świąteczny
OW – Ostatnia Wieczerza;
P1 – P12 -Dwunadiesiatyje prazdniki (wielkie święta).

III. Grupa Deesis
D – postacie z grupy Deesis.

IV. Rząd proroków i Ojców Kościoła
PR – Prorocy;
MB – Matka Boska Modląca się (z modlitewnie wyciągniętymi ku niebu rękoma i Dzieciątkiem w łonie).

V. PA – Patriarchowie

Rząd I. Ikony namiestne, wrota

W środku rzędu umieszczone są carskie wrota, otwierane tylko podczas niektórych momentów nabożeństwa (wyjątkiem jest Tydzień Paschalny, wtedy carskie wrota są otwarte przez cały czas). Przechodzić przez nie może jedynie kapłan pełniący posługę. W czasie Boskiej Liturgii wynosi przez nie Ciało i Krew Jezusa Chrystusa. Na ich skrzydłach rzeźbione jest drzewo Jessego i malowane są postacie czterech ewangelistów, a w górnej (czasami w środkowej) części przedstawiana jest scena Zwiastowania.

Po obu stronach carskich wrót, oddzielone od nich ikonami znajdują się wrota zwane diakońskimi północne po lewej, a po prawej wrota południowe. Wrota diakońskie mogą być ozdobione wizerunkami archaniołów Gabriela i Michała lub pierwszych męczenników – diakonów: Szczepana i Wawrzyńca. Mogą przechodzić przez nie osoby duchowne i pomagające w sprawowaniu nabożeństwa (prysłużniki).

Ikony namiestne umieszczone są na poziomie wrót i mają największe rozmiary. Typowy zestaw ikon namiestnych to:
- Skrajna ikona z prawej strony to ikona świątynna (chramowa), informuje ona, jakiemu świętu albo świętemu poświęcona jest cerkiew.
- Po prawej stronie carskich wrót Chrystus Nauczający , prawą ręką błogosławiący a w lewej trzymający otwartą księgę lub zwój.
- Po lewej stronie carskich wrót M.B. z Dzieciątkiem w przedstawieniu Hodigitria lub Eleusa. Hodegetria (gr. - wskazująca drogę, przewodniczka) to Bogurodzica siedząca lub stojąca, która trzyma Chrystusa na lewym ramieniu a prawą ręką wskazuje na jego postać. Chrystus siedzi wyprostowany błogosławiąc prawą ręką, a w lewej trzyma zwój lub księgę. Eleusa (Umileniie) to Matka pochylająca głowę, aby przytulić swój policzek do policzka Syna, który obejmuje ją ręką za szyję.
- Skrajna ikona z lewej strony przedstawia świętego najbardziej czczonego w tych okolicach (w Polsce najczęściej św. Mikołaj).

Wcześniej ikony namiestne miały wokół centralnej postaci miniaturki, 8-22 scen z życia postaci. W późniejszych ikonostasach pod ikonami namiestnymi pojawiły się predelle a na nich sceny lub sentencje ze Starego Testamentu.

Rząd II. świąteczny, (prazdniki) – przedstawienie najważniejszych świąt w roku.

Ikony je przedstawiające nazwa się "ikonami pokłonu" (z gr. dodekaorton, z ros. prazdniki) i ustawiane są w kolejności ich świętowania w roku liturgicznym, rzadziej w porządku chronologicznym. Mogą być wyjmowane podczas stosownego święta i ustawiane na pulpicie (proskynetarion, anałoj) przed ikonostasem, aby wierni mogli je adorować. Ikony świąteczne obrazują główne wydarzenia Nowego Testamentu. Typowy zestaw to 12 ikon z wydarzeniami wybranymi z następującego zbioru: Narodzenie Najświętszej Bogurodzicy, Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni, Zwiastowanie, Narodzenie Chrystusa, Ofiarowanie, Chrzest, czyli Objawienie, Przemienienie, Wskrzeszenie Łazarza, Wejście do Jerozolimy, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie Chrystusa, Wniebowstąpienie Chrystusa, Pięćdziesiątnica, czyli Zstąpienie Ducha Świętego na Apostołów (lub Trójca Święta), Zaśnięcie Najświętszej Bogurodzicy. Lokalnie można spotkać także inne święta. W środku, pomiędzy prazdnikami umieszczana jest najczęściej Ostatnia Wieczerza. W starszych ikonostasach zamiast Ostatniej wieczerzy występuje Spas Nierukotwornyj. Niekiedy są obydwie wymienione ikony. W niektórych ikonostasach można spotkać więcej prazdników, niż 12 (np. w Kowalówce było 14, w katedrze przemyskiej jest 16). Zdarza się też, że z każdej strony są tylko trzy deski a na każdej po dwa święta.

Rząd III. Grupa Deisis (Deesis)

Kompozycja znana jest też pod nazwą trimorfion. Po grecku deisus znaczy orędownictwo, prośba, modlitwa wstawiennicza. Ikona deesis to symboliczna scena, przedstawiająca Chrystusa na tronie między Marią i św. Janem Chrzcicielem (w kościele zachodnim – Janem Ewangelistą), proszącymi Go o łaskę dla ludzi. Janowi i Marii towarzyszą często archaniołowie Michał i Gabriel. W grupie deesis oprócz Marii i Jana za grzeszników wstawiają się (już na oddzielnych ikonach) apostołowie i święci. W najstarszych ikonostasach byli ściśnięci na dwóch deskach (po jednej z każdej strony) i ujęci byli w głębokim, przesadnym ukłonie. W zachowanych obecnie występują na indywidualnych ikonach bądź po dwie lub trzy postacie na desce, są też bardziej wyprostowani i ujęci frontalnie. Ikona deesis pojawiła się w X w., także na Rusi. Nie jest ona ilustracją czy ikonograficznym zapisem wydarzeń biblijnych, ale raczej wyrazem wiary Kościoła we wstawiennictwo świętych za ludzkie grzechy. Wg źródeł rosyjskich – deesis umieszczone jest pod prazdnikami, tuż nad ikonami namiestnymi.

Rząd IV. Prorocy i ojcowie Kościoła.

Wyobrażeni są tutaj prorocy, pochodzący ze Starego Testamentu, którzy zapowiadali narodzenie Chrystusa. W centrum rzędu znajduje się ikona Matki Bożej "Oranta", albo "Modląca się", przedstawiająca Ją z modlitewnie wyciągniętymi ku niebu rękoma i Dzieciątkiem w łonie. Ojcowie Kościoła (Patres) byli to pisarze i teologowie we wczesnym chrześcijaństwie (do VIII wieku), wyodrębnieni na podstawie czterech kryteriów: działalności we wczesnym okresie chrześcijaństwa, głoszeniu prawowiernej nauki, świętości życia i powszechnemu uznaniu przez Kościół. Ten rząd w ikonostasie pojawił się w XVI w.

Rząd V. Patriarchowie ze Starego Testamentu z Bogiem Ojcem lub Św. Trójcą pośrodku.

Ten rząd nazywany jest "praojcowskim". Jego ikony odsyłają nas do wydarzeń najbardziej odległych czasowo. Tutaj przedstawione są popiersia praojców – od Adama do Mojżesza.

Rzadko spotyka się szósty rząd z przedstawieniem Męki Pańskiej, Synaksy wszystkich świętych i innymi. Wiele świątyń na terenie Polski, np. w Beskidzie Niskim ma tylko 4 rzędy.

Zwieńczenie ikonostasu

Zawsze u samej góry, centralnie umieszczana jest scena Ukrzyżowania Chrystusa z postaciami Marii i Jana Ewangelisty. Często umieszczane są tam też tablice z dziesięciorgiem przykazań, pastorał (laska Aarona) i naczynie z manną.

Warianty i modyfikacje

Pełny, wielorzędowy typ ikonostasu spotykany jest w Polsce głównie na Podkarpaciu, w kręgu tradycji ukraińskiej. Na terenach pozostających pod wpływem tradycji synodalnej (Rosji Carskiej) ikonostasy cerkiewne mają formę uproszczoną, przeważnie zredukowana do I lub I i II rzędu, z rozbudowaną częścią centralną. Na Podlasiu (dawna metropolia wileńska) ikonostasy wzorowane są przeważnie na ikonostasie cerkwi św. Ducha w Wilnie z XVIII w., projektu Jana Krzysztofa Glaubitza. Charakterystyczne elementy tych obiektów to silna okcydentalizacja, rozplanowanie ściany ikonostasu na podobieństwo reprezentacyjnej fasady budynku, rozdzielonej w poziomie gzymsami, a w pionie pilastrami lub kolumnami, przeważnie biało-złoty koloryt oraz niewielkie rozmiary ikon wypełniających miejsca odpowiadające otworom okiennym. Ikonostasy te reprezentują przeważnie styl klasycystyczny, w późniejszym okresie pojawiają się w nich elementy sztuki staroruskiej. Ten model był powielany w tym regionie jeszcze po II wojnie światowej.